Η κρίση του Ιουλίου του 1965 έχει καταγραφεί ως η σημαντικότερη πολιτική κρίση σε ολόκληρη τη μεταπολεμική περίοδο της σύγχρονης ελληνικής Ιστορίας. Και αυτό όχι μόνον επειδή ανατράπηκε η νόμιμα εκλεγμένη κυβέρνηση της Ενωσης Κέντρου με παρέμβαση του Παλατιού και με σωρεία αποσκιρτήσεων βουλευτών της.
Η κρίση εκείνη δεν εξαντλήθηκε στο καλοκαίρι του ’65, καθώς ποτέ, στη συνέχεια, το πολιτικό σύστημα της χώρας δεν επανήλθε στην κοινοβουλευτική κανονικότητα παρά μόνο στη μεταπολίτευση και αφού πρώτα μεσολάβησε η επτάχρονη τυραννία των συνταγματαρχών. Και το Ιουλιανό Πραξικόπημα, ανεξαρτήτως των προθέσεων αυτών που το επέβαλαν, άνοιξε τον δρόμο στη Χούντα. Την προετοίμασε απ’ όλες τις απόψεις.
Σαν σήμερα, Πέμπτη 15 Ιουλίου 1965 και ώρα 7 το απόγευμα ο πρωθυπουργός της χώρας Γεώργιος Παπανδρέου έφτασε στα ανάκτορα της οδού Ηρώδου του Αττικού για να συναντηθεί με τον νεαρό βασιλιά Κωνσταντίνο Γλίξμπουργκ. Η συνάντηση υπήρξε ολιγόλεπτη. Γύρω στις 19:15 ο πρωθυπουργός αναχωρούσε σκεπτικός για την κατοικία του στο Καστρί, αρνούμενος να κάνει την παραμικρή δήλωση στους δημοσιογράφους.
Μία ώρα αργότερα, όμως, γύρω στις 20:15, κάλεσε τους πολιτικούς συντάκτες και τους ανακοίνωσε: «Επήλθε διαφωνία Στέμματος και κυβερνήσεως. Αύριον θα υποβάλω την παραίτησιν της κυβερνήσεως και θα προβώ εις ανακοινώσεις». Η εμφανής αιτία της ρήξης ανάμεσα στον Γ. Παπανδρέου και το Παλάτι αφορά το γεγονός ότι ο βασιλιάς δεν αποδέχτηκε να αντικατασταθεί στο υπουργείο Αμυνας ο Πέτρος Γαρουφαλιάς από τον ίδιο τον πρωθυπουργό. Οι πραγματικές αιτίες ήταν περισσότερες και βαθύτερες.
Η αποστασία
Η Ένωση Κέντρου είχε νικήσει στις εκλογές του Φεβρουαρίου του 1964 με ένα από τα υψηλότερα ποσοστά στην ιστορία των ελληνικών εκλογών (52,72%) και ο Γ. Παπανδρέου είχε σχηματίσει αυτοδύναμη κυβέρνηση με 171 βουλευτές. Αφορμή για την παραίτησή του από την πρωθυπουργία τον Ιούλιο του 1965 υπήρξε η διαμάχη του με τον τότε βασιλιά Κωνσταντίνο για το πρόσωπο του υπουργού Εθνικής Άμυνας και την αλλαγή του αρχηγού ΓΕΣ. Ο Παπανδρέου επιθυμούσε να αντικαταστήσει τον ως τότε υπουργό Πέτρο Γαρουφαλιά και τον αρχηγό ΓΕΣ στρατηγό Ιωάννη Γεννηματά, οι οποίοι κατά την άποψή του ελέγχονταν από το παλάτι, με ανθρώπους της εμπιστοσύνης του.
Ο ίδιος ο Γαρουφαλιάς είχε την άποψη ότι ο Γ. Παπανδρέου επιθυμούσε, παγίως και με συνεχείς παρεμβάσεις, να κομματικοποιήσει τις Ένοπλες Δύνάμεις και να πλήξει το αξιόμαχό τους, ιδιαίτερα εν όψει της απειλής της Τουρκίας στην Κύπρο. Ο Γ. Παπανδρέου είχε εκδηλώσει την πρόθεση να αναλάβει ο ίδιος το Υπουργείο Εθνικής Αμύνης. Ο βασιλιάς αρνιόταν να υπογράψει το σχετικό διάταγμα, προβάλλοντας ως αιτιολογία τη φημολογούμενη εμπλοκή του γιου του (Ανδρέα Παπανδρέου) στην υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ. Ο Γαρουφαλιάς παρά την αποπομπή του, ακόμα κι αφού ο Γ. Παπανδρέου τον διέγραψε από την Ένωση Κέντρου, αρνιόταν να εγκαταλείψει το υπουργείο. Κατά τον Π. Γαρουφαλιά, η άρνηση του ίδιου οφειλόταν στην αντίστασή του κατά της κομματικοποίησης των Ενόπλων Δυνάμεων.
Τελικά ο Γ. Παπανδρέου πρότεινε να αναλάβει ο ίδιος το υπουργείο Εθνικής Άμυνας. Ο Κωνσταντίνος αρνήθηκε, είτε επειδή επιθυμούσε να τοποθετηθεί πρόσωπο της δικής του εμπιστοσύνης είτε επειδή ο Γ. Παπανδρέου ήταν πατέρας του Α. Παπανδρέου και συνεπώς θα είχε προφανές διαπλεκόμενο συμφέρον με την υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ. Τότε ο Παπανδρέου θεώρησε ότι είναι απαράδεκτο ο πρωθυπουργός να μην μπορεί να αναλάβει όποιο υπουργείο επιθυμεί («πρωθυπουργός υπό απαγόρευσιν») και παραιτήθηκε.
Στο χρονικό διάστημα 8-14 Ιουλίου είχε προηγηθεί ανταλλαγή πέντε οξύτατων επιστολών μεταξύ του Κωνσταντίνου και του Παπανδρέου, σχετικά με την υπογραφή του διατάγματος για την αντικατάσταση του Γαρουφαλιά, καθώς και μία μεταξύ τους συνάντηση στην Κέρκυρα. Ο βασιλιάς βρισκόταν το διάστημα αυτό εκεί, στο ανάκτορο Μον Ρεπό, όπου επρόκειτο να γεννήσει η βασίλισσα Άννα Μαρία το πρώτο τους παιδί, την Αλεξία.
Οι επιστολές του βασιλιά, κατά το Γεώργιο Παπανδρέου, συνιστούσαν αντισυνταγματική επέμβασή του στη διακυβέρνηση της χώρας. Όταν ο βασιλιάς αρνήθηκε και πάλι να υπογράψει το διάταγμα, ο Παπανδρέου δήλωσε ότι επρόκειτο να υποβάλλει εγγράφως την παραίτηση της κυβέρνησης την επομένη.
Διαδοχή και ακυβερνησία
Λίγα λεπτά μετά την αναχώρηση του Γ. Παπανδρέου από τα ανάκτορα τον βασιλιά επισκεπτόταν ο έως εκείνη τη στιγμή πρόεδρος της Βουλής Γ. Αθανασιάδης-Νόβας για να λάβει εντολή σχηματισμού νέας κυβέρνησης. Στις 20:22 ορκίστηκε το πρώτο κλιμάκιο της κυβέρνησης Νόβα αποτελούμενο από τον ίδιο, τον ναύαρχο Ι. Τούμπα και τον Στ. Κωστόπουλο. Η χώρα είχε μπει πλέον σε βαθύτατη πολιτική κρίση.
Το Κέντρο και η Αριστερά αντέδρασαν αμέσως χαρακτηρίζοντας αυτό που είχε γίνει «Βασιλικό Πραξικόπημα» και ζήτησαν άμεση προσφυγής στις κάλπες. Αλλά τα ανάκτορα, η πολιτικοοικονομική αντίδραση και ο ξένος παράγοντας μετά την παλατιανή εκτροπή δεν επιθυμούσαν και δεν ήταν διατεθειμένοι να επιτρέψουν να γίνουν εκλογές.
Το παλατιανό πραξικόπημα, εκτός από τις αντιδράσεις του Κέντρου και της Αριστεράς, πυροδότησε ένα τεράστιο λαϊκό κίνημα. Οι διαδηλώσεις ήταν καθημερινό φαινόμενο στην Αθήνα για πάνω από 100 ημέρες. Οι συγκρούσεις των διαδηλωτών με την αστυνομία καθημερινές. Ο ρόλος της ΕΔΑ στις λαϊκές κινητοποιήσεις ήταν πρωταγωνιστικός και η Νεολαία Λαμπράκη, στις 21/7/1965, πλήρωσε βαρύ φόρο αίματος γι’ αυτόν τον αγώνα με τη δολοφονία του Σωτήρη Πέτρουλα.
Το πρώτο κυβερνητικό σχήμα υπό τον Γ. Νόβα δεν θα καταφέρει να πάρει ψήφο εμπιστοσύνης από τη Βουλή. Συγκέντρωσε όμως εκτός από τις ψήφους της ΕΡΕ και του κόμματος του Μαρκεζίνη, 25 αποσκιρτήσαντες βουλευτές της Ενωσης Κέντρου. Οι οικονομικοί παράγοντες του τόπου με πρωταγωνιστές τους μεγιστάνες του Τύπου, τον Χρ. Λαμπράκη εκδότη του «Βήματος» και των «Νέων», τον Ι. Παπαγεωργίου εκδότη της «Αθηναϊκής» και τον Ι. Βελίδη της «Μακεδονίας» –πριν ακόμη αποτύχει η προσπάθεια του Νόβα– ετοίμαζαν τη λύση Στ. Στεφανόπουλου.
Ομως δεν επιχειρήθηκε απότομα η προώθησή της και ούτε επιδιώχθηκε ευθύς εξαρχής για την πραγματοποίησή της η επέκταση της διάσπασης του Κέντρου. Τελικά, η λύση αυτή θα επιβληθεί στην κατάλληλη στιγμή, αφού προηγηθεί όμως η επίσης αποτυχημένη προσπάθεια για σχηματισμό βιώσιμης κυβέρνησης από τον Η. Τσιριμώκο. Η Βουλή θα καταψηφίσει κι αυτό το κυβερνητικό σχήμα του Τσιριμώκου, το οποίο όμως θα υποστηρίξουν 37 πρώην βουλευτές του Κέντρου.
Η κυβέρνηση Στεφανόπουλου θα πάρει ψήφο εμπιστοσύνης στις 24/9/1964. Θα την υποστηρίξουν 152 βουλευτές (99 της ΕΡΕ, 8 του Μαρκεζίνη, ο Γαρουφαλιάς και 44 αποσκιρτήσαντες του Κέντρου). Ο Στεφανόπουλος και η κυβέρνησή του θα μείνουν στα πράγματα πάνω από έναν χρόνο, ώς τις 21/12/ 1966.
Πριν από την πτώση αυτής της κυβέρνησης ο Γ. Παπανδρέου, ο Π. Κανελλόπουλος και ο βασιλιάς Κωνσταντίνος θα έρθουν σε μυστική συμφωνία, θα διευθετήσουν όλες τις μεταξύ τους εκκρεμότητες, θα ορίσουν εκλογές για τον Μάη του 1967 και στη θέση της κυβέρνησης Στεφανόπουλου θα συμφωνήσουν να βάλουν μια άλλη, παλατιανή απ’ άκρη σ’ άκρη, υπό τον Ι. Παρασκευόπουλο (Βλέπε: ολόκληρο το κείμενο της συμφωνίας στο Σπ. Λιναρδάτου: «Από τον εμφύλιο στη χούντα» τόμος Ε’ σελ. 378-380).
Η κυβέρνηση Παρασκευόπουλου –που θα υπερψηφιστεί από ολόκληρη την Ενωση Κέντρου παρά τους αρχικούς λεονταρισμούς του Α. Παπανδρέου– θα μείνει στα πράγματα ώς τις 29 Μαρτίου του 1967. Την επομένη θα παραιτηθεί ύστερα από σύγκρουση της ΕΡΕ με την Ενωση Κέντρου με φανερή αφορμή την υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ, που παραμένει ανοιχτή. Την κυβέρνηση Παρασκευόπουλου θα αντικαταστήσει κυβέρνηση υπό τον Π. Κανελλόπουλο που ορκίζεται στις 3/4/1967. Σε λίγες μέρες, στις 21/4, η χώρα θα βρεθεί κάτω από την μπότα των συνταγματαρχών.
