Menu

H διάλυση της Σοβιετικής Ενωσης

H διάλυση της Σοβιετικής Ενωσης

Σαν σήμερα το 1991 ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ υπέβαλλε την παραίτησή του και η ΕΣΣΔ διαλύθηκε για πάντα.


Ονομαζόταν Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών, ήτοι ΕΣΣΔ για την Ελλάδα, ήταν το μεγαλύτερο σε έκταση κράτος στον κόσμο με 300 εκατ. πληθυσμό στο τέλος της και… έζησε από το 1922 έως το 1991. Διαλύθηκε όταν σαν σήμερα, Χριστούγεννα, ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ υπέβαλλε την παραίτησή του από την προεδρία της.

Το 1922 η δική της… γέννηση είχε προκύψει όταν οι Μπολσεβίκοι, με αρχηγό τον Βλάντιμιρ Λένιν, ανέτρεψαν την προσωρινή κυβέρνηση που είχε αναλάβει τα ηνία μετά την ανατροπή του Τσάρου Νικολάου Β’. Μετά τον θάνατο του Λένιν, και ένα σύντομο κενό εξουσίας, ο Ιωσήφ Στάλιν πήρε τα ηνία και τα κράτησε μέχρι τον θάνατό του, το 1953. Τον Αύγουστο του 1991, η Λετονία και η Εσθονία κήρυξαν άμεσα την αποκατάσταση της πλήρους ανεξαρτησίας τους (ακολουθώντας το παράδειγμα της Λιθουανίας το 1990), ενώ οι άλλες 12 δημοκρατίες συνέχισαν τη συζήτηση περί μιας όλο και πιο χαλαρής ένωσης ομόσπονδων κρατών.

Στις 8 Δεκεμβρίου 1991, οι πρόεδροι της Ρωσίας, της Ουκρανίας και της Λευκορωσίας υπέγραψαν τις συμφωνίες Μπελοβέζα που κήρυξαν τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και σύστησαν την Κοινοπολιτεία των Ανεξάρτητων Κρατών). Ενώ κάποιες αμφιβολίες παρέμειναν σχετικά με την αρχή των συμφωνιών Μπελοβέζα να διαλύσουν την Ένωση, στις 21 Δεκεμβρίου 1991, οι αντιπρόσωποι όλων των σοβιετικών δημοκρατιών εκτός από τη Γεωργία, συμπεριλαμβανομένων εκείνων των δημοκρατιών που είχαν υπογράψει τις συμφωνίες Μπελοβέζα, υπέγραψαν το πρωτόκολλο της Άλμα-Άτα, το οποίο επιβεβαίωσε τη διάλυση της ΕΣΣΔ και επαναδιατύπωσε τη σύσταση της Κοινοπολιτείας. Η σύνοδος κορυφής της Άλμα-Άτα συμφώνησε επίσης διάφορα άλλα πρακτικά μέτρα, που ήταν απαραίτητο να ληφθούν, ως συνέπεια της διάλυσης της Ένωσης. Στις 25 Δεκεμβρίου 1991, ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, το υψηλότερο κυβερνητικό στέλεχος της Σοβιετικής Ένωσης, αναγνώρισε την πτώχευση και την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης.

H διάλυση της Σοβιετικής Ενωσης

Παράλληλα ο Γκορμπατσόφ, ο όγδοος και τελευταίος ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης, παραιτήθηκε και έδωσε τις εξουσίες του – συμπεριλαμβανομένων των κωδικών εκτόξευσης των σοβιετικών πυρηνικών πυραύλων – στον Ρώσο πρόεδρο Μπόρις Γέλτσιν. Εκείνο το βράδυ, στις 7:32 μ.μ. η σοβιετική σημαία υπεστάλη από το Κρεμλίνο για τελευταία φορά και αντικαταστάθηκε με την προεπαναστατική Ρωσική σημαία.

Γκλάσνοστ και Περεστρόικα

Ο Γκορμπατσόφ, στα 54 του, εκλέχθηκε Γενικός Γραμματέας από το Πολιτμπούρο στις 11 Μαρτίου 1985, τρεις ώρες μετά από τον θάνατο του προκατόχου του Κονσταντίν Τσερνιένκο σε ηλικία 73 ετών. Και προχώρησε σε μεταρρυθμίσεις, αλλαγές νόμων και φιλελευθεροποίηση. Εφάρμοσε οικονομικές μεταρρυθμίσεις που ήλπισε ότι θα βελτίωναν το βιοτικό επίπεδο και την παραγωγικότητα των εργαζομένων ως τμήμα του προγράμματος Περεστρόικα (σ.σ. αναδιάρθρωση). Η εισαγωγή του Γκλάσνοστ (διαφάνεια, σε ελεύθερη μετάφραση) έδωσε νέες ελευθερίες στους πολίτες της Σοβιετικής Ένωσης, όπως μεγαλύτερη ελευθερία λόγου και έκφρασης και καλύτερο έλεγχο των πράξεων της διοίκησης.  Προήγαγε τη συνεργασία και το διάλογο μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων, συναντώντας τον Αμερικανό Πρόεδρο Ρόναλντ Ρόγκαν στην Ουάσιγκτον, με στόχο τον πυρηνικό αφοπλισμό. Στη Μόσχα υπήρξε ιδιαίτερα δριμύς στην κριτική του για το παρελθόν ενώ αποκατέστησε σχέσεις με την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία και τους αντιφρονούντες.

H διάλυση της Σοβιετικής Ενωσης

Παρόλα αυτά, με τα μέτρα αυτά, έγινε φανερό πως η ΕΣΣΔ δεν μπορούσε να στηριχτεί σε ένα τόσο κοινωνικά και πολιτικά ανοικτό και ανεκτικό καθεστώς. Η σωρεία διαδηλώσεων και «εσωτερικών επαναστάσεων» από το 1988 σε σχεδόν κάθε υπόδουλη, από το 1945, χώρα, οδήγησε τον Γκορμπατσόφ σε σταδιακή αποδυνάμωση.

Το πραξικόπημα

Δευτέρα, 19 Αυγούστου 1991. Έκπληκτοι οι κάτοικοι της Μόσχας και άλλων μεγάλων πόλεων της Ρωσίας βλέπουν τεθωρακισμένα του Kόκκινου Στρατού της ΕΣΣΔ στους δρόμους. Τα σοβιετικά μέσα ενημέρωσης μεταδίδουν ανακοίνωση της Kρατικής Επιτροπής Έκτακτης Ανάγκης, η οποία πληροφορεί τους πολίτες ότι ο πρόεδρος της Σοβιετικής Ένωσης Μιχαήλ Γκορμπατσόφ έχει ήδη αντικατασταθεί για «λόγους υγείας» από τον αντιπρόεδρο Γκενάντι Γιανάεφ και ότι η αχανής χώρα έχει κηρυχθεί για έξι μήνες σε «κατάσταση ανάγκης».

360 άρματα μάχης, τεθωρακισμένα οχήματα και 4.000 στρατιώτες εισβάλλουν στο κέντρο της Μόσχας. Το πραξικόπημα είναι σε εξέλιξη. Μια χούφτα συντηρητικών αναλαμβάνει τα ηνία της χώρας. Στόχος τους είναι να σταματήσουν την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, για την οποία, κατά τους πραξικοπηματίες , είναι υπεύθυνη η περεστρόικα και το γκλάσνοστ του Γκορμπατσόφ.

H διάλυση της Σοβιετικής Ενωσης

Αυτή είναι η ημέρα που όλα αλλάζουν. Επισήμως, ο Γκορμπατσόφ βρίσκεται για διακοπές στην Kριμαία, στην πραγματικότητα όμως κρατείται από ένοπλους φρουρούς στην κατοικία του. Το πραξικόπημα όμως δίνει μια απρόβλεπτη ώθηση στη δημοκρατία που οι ίδιοι οι πραξικοπηματίες ούτε προέβλεψαν ούτε υπολόγισαν. Το πλήθος βγαίνει στους δρόμους και διαδηλώνει.

Ο Μπορίς Γέλτσιν είχε εκλεγεί με καθολική ψηφοφορία, στις 12 Ιουνίου 1991, πρόεδρος της Ρωσικής Ομοσπονδίας και από την πρώτη στιγμή είχε κατεβεί στους δρόμους μαζί με άλλους πολίτες. Η εικόνα του Γέλτσιν πάνω στο άρμα ταξιδεύει σε όλο τον κόσμο. Μέσα σε λίγες μόνο ώρες το πραξικόπημα παραπαίει. Είχαν προηγηθεί συγκρούσεις κατά τη διάρκεια της νύχτας και η αποστολή στρατευμάτων στη Μόσχα για την καταστολή των διαδηλώσεων.

Στις 22 Αυγούστου, ο Γκορμπατσόφ επιστρέφει στη Μόσχα για να αναλάβει και πάλι τα καθήκοντά του. Τίποτα όμως δεν είναι το ίδιο. Το φιλόδοξο σχέδιο μεταρρύθμισης είχε επιπτώσεις πολύ πέρα από αυτό που ο ίδιος ήθελε. Στον απόηχο του πραξικοπήματος, η «αυτοκρατορία ραγίζει».

Τον Οκτώβριο του 1991 στη διάσκεψη της Μαδρίτης για την ειρήνευση στη Μέση Ανατολή, η θέση του ήταν ήδη αποδυναμωμένη. Οι φυγόκεντρες τάσεις στην πολύκεντρη και πολυεθνική ΕΣΣΔ ενισχύονταν συνεχώς. Το Νοέμβριο του ιδίου έτους, επτά δημοκρατίες (ανάμεσά τους και η Ρωσία) αποφάσισαν την ίδρυση της Ένωσης Ανεξαρτήτων Κρατών, οπότε ο ρόλος του Γκορμπατσόφ περιορίστηκε στο συντονισμό της εξωτερικής και αμυντικής πολιτικής. Τον Δεκέμβριο εκπρόσωποι της Ρωσίας, της Λευκορωσίας και της Ουκρανίας, συναντήθηκαν για να ιδρύσουν την Κοινοπολιτεία Ανεξάρτητων Κρατών.

Ήδη άλλωστε από τις 4 Μαρτίου 1990, στη Ρωσική Σοβιετική Ομοσπονδιακή Σοσιαλιστική Δημοκρατία και στις εκλογές για το Κογκρέσο των Αντιπροσώπων του Λαού της Ρωσίας, νικητής ήταν ο Μπόρις Γέλτσιν με 72%. Στις 12 Ιουνίου του 1990, το Κογκρέσο των Αντιπροσώπων του Λαού της ΡΣΟΣΔ εξέδωσε ανακήρυξη κυριαρχίας. Στις 12 Ιουλίου 1990, ο Γέλτσιν, παραιτήθηκε από το Κομμουνιστικό Κόμμα σε μια δραματική ομιλία στο 28ο Συνέδριο του Κόμματος, όντας επικριτικός προς τον Γκορμπατσόφ.

Η κατάρρευση της ΕΣΣΔ και το «αντισυνταγματικό πραξικόπημα»

Η Σοβιετική Ένωση κατέρρευσε με δραματική ταχύτητα κατά το τελευταίο τρίμηνο του 1991. Μεταξύ του Αυγούστου και Δεκεμβρίου, δέκα δημοκρατίες ανακήρυξαν την ανεξαρτησία τους, σε μεγάλο βαθμό από το φόβο ενός άλλου πραξικοπήματος. Από το τέλος του Σεπτεμβρίου, ο Γκορμπατσόφ δεν είχε πλέον την εξουσία να επηρεάσει τα γεγονότα έξω από τη Μόσχα. Αμφισβητήθηκε ακόμη και εκεί από τον Γέλτσιν, ο οποίος είχε αρχίσει να παίρνει πάνω του ότι απέμεινε από τη σοβιετική κυβέρνηση, συμπεριλαμβανομένου του Κρεμλίνου.

Ο τελικός γύρος της κατάρρευσης της Σοβιετικής Ένωσης ξεκίνησαν με ένα ουκρανικό δημοψήφισμα στις 1 Δεκεμβρίου του 1991, στην οποία το 90% των ψηφοφόρων επέλεξαν την ανεξαρτησία της. Η απόσχιση της Ουκρανίας, της δεύτερης μεγαλύτερης δημοκρατίας στην οικονομική και πολιτική δύναμη μετά την Ρωσία, έληξε την ρεαλιστική δυνατότητα του Γκορμπατσόφ να διατηρήσει ενωμένη την Σοβιετική Ένωση, ακόμη και σε περιορισμένη κλίμακα. Οι ηγέτες των τριών βασικών δημοκρατιών (Ρωσία, Ουκρανία και Λευκορωσία), συμφώνησαν να συζητήσουν τις πιθανές εναλλακτικές λύσεις για την ένωση, εξ ου και υπέγραψαν τον σχηματισμό της Κοινοπολιτείας Ανεξάρτητων Κρατών στις 8 Δεκεμβρίου και κάλεσαν τις άλλες δημοκρατίες να ενταχθούν.

H διάλυση της Σοβιετικής Ενωσης

Ο Γκορμπατσόφ το ονόμασε ως ένα «αντισυνταγματικό πραξικόπημα». Ωστόσο, από αυτή τη φορά δεν υπήρχε πλέον καμία αμφιβολία, καθώς το προοίμιο των Συμφωνιών έγγραφε ότι, «Η ΕΣΣΔ, ως αντικείμενο διεθνούς δικαίου και γεωπολιτικής πραγματικότητας, παύει να υπάρχει».

Στις 12 Δεκεμβρίου, το Ανώτατο Σοβιέτ της Ρωσικής ΣΟΣΔ επικύρωσε επίσημα τις συμφωνίες Μπελαβέζα και αποκήρυξε την Συνθήκη Δημιουργίας της ΕΣΣΔ του 1922.

Κι αν παρέμειναν αμφιβολίες πάνω από το εάν οι συμφωνίες Μπελαβέζα είχε διαλύσει νόμιμα τη Σοβιετική Ένωση, από τότε που υπογράφηκαν από μόνο τρεις δημοκρατίες, στις 21 Δεκεμβρίου 1991, εκπρόσωποι των 11 από τις 12 δημοκρατίες (όλες εκτός από τη Γεωργία) υπέγραψαν το Πρωτόκολλο της Άλμα-Άτα, το οποίο επιβεβαίωσε τη διάλυση της Ένωσης και επίσημα ίδρυσε την Κοινοπολιτεία Ανεξαρτήτων Κρατών και «αποδέχτηκαν» την παραίτηση του Γκορμπατσόφ. Ενώ ο Γκορμπατσόφ δεν είχε κάνει κάποιο επίσημο σχεδιασμό για να παραιτηθεί από το αξίωμά του, δήλωσε στο CBS News ότι θα παραιτηθεί μόλις δει ότι η ΚΑΚ θα γίνει όντως μια πραγματικότητα.

Η παραίτηση Γκορμπατσόφ

Σε μια εθνική τηλεοπτική ομιλία του νωρίς το πρωί της 25 Δεκεμβρίου του 1991, ο Γκορμπατσόφ παραιτήθηκε ως πρόεδρος της ΕΣΣΔ ή, όπως το έθεσε, «δηλώνω ότι διακόπτω τις δραστηριότητές μου στη θέση του Προέδρου της Ένωσης των Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών». Δήλωσε ότι το αξίωμα καταργείται, και ότι όλες τις εξουσίες του (όπως ο έλεγχος του πυρηνικού οπλοστασίου) παραχωρούνται στον Γέλτσιν. Μια εβδομάδα νωρίτερα, ο Γκορμπατσόφ είχε συναντηθεί με τον Γέλτσιν και αποδεχθεί το τετελεσμένο γεγονός της διάλυσης της Σοβιετικής Ένωσης. Την ίδια ημέρα, το Ανώτατο Σοβιέτ της Ρωσικής ΣΟΣΔ ενέκρινε το καταστατικό για να αλλάξει το νόμιμο όνομα της Ρωσίας από «Ρωσική Σοβιετική Ομοσπονδιακή Σοσιαλιστική Δημοκρατία» σε «Ρωσική Ομοσπονδία».

Το βράδυ της 25ης Δεκεμβρίου, στις 7:32 μ.μ. ώρα Μόσχας, αφότου ο Γκορμπατσόφ έφυγε από το Κρεμλίνο, η σοβιετική σημαία υπεστάλη για τελευταία φορά, και η ρωσική σημαία υψώθηκε στη θέση της, γεγονός το οποίο συμβολικά σηματοδότησε το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης. Στα αποχαιρετιστήρια λόγια του, υπερασπίστηκε το ρεκόρ του για την εγχώρια μεταρρύθμιση και την ύφεση, αλλά παραδέχθηκε, «το παλιό σύστημα κατέρρευσε πριν από ένα νέο είχε χρόνο για να αρχίσει να δουλεύει.” Την ίδια μέρα, ο Πρόεδρος των ΗΠΑ, Τζορτζ Μπους ο πρεσβύτερος πραγματοποίησε μια σύντομη τηλεοπτική του ομιλία αναγνωρίζοντας επισήμως την ανεξαρτησία των νέων δημοκρατιών.

Στις 26 Δεκεμβρίου, η άνω βουλή του Ενωσιακού Ανώτατου Σοβιέτ ψήφισε την κατάργηση της ύπαρξης της Σοβιετικής Ένωσης. Την επόμενη μέρα ο Γέλτσιν  μετακινήθηκε στο πρώην αξίωμα του Γκορμπατσόφ, ήτοι στο πρώην γραφείο, αν και οι ρωσικές αρχές είχαν αναλάβει την σουίτα δύο ημέρες νωρίτερα. Στο τέλος του 1991, τα λίγα εναπομείναντα Σοβιετικά ιδρύματα που δεν είχαν καταληφθεί από τη Ρωσία έπαυσαν την λειτουργία τους, και οι επιμέρους δημοκρατίες ανέλαβαν τον ρόλο της κεντρικής κυβέρνησης.

Μέσα σε λίγους μήνες ένα καθεστώς που όλος ο πλανήτης θεωρούσε ακλόνητο κατέρρευσε.

26 χρόνια μετά

Προφανώς η εξέλιξη για τις χώρες της πρώην ΕΣΣΔ δεν ήταν η καλύτερη που θα μπορούσε να υπάρξει: η δεκαετία του ’90 έφερε μαζί της έναν άγριο καπιταλισμό, που οδήγησε τον ρωσικό λαό στη φτώχεια και αύξησε την εγκληματικότητα. Με τον Πούτιν μετά το 2000 η κατάσταση έμοιαζε να σταθεροποιείται, αλλά δεν έλειψε ο αυταρχισμός.

Σήμερα η Ρωσία επιχειρεί να επανακτήσει την επιρροή της σε κάποιες από τις χώρες της πάλαι ποτέ Σοβιετικής Ένωσης. Ενώ οι περισσότεροι από τους μισούς Ρώσους λυπούνται που η ΕΣΣΔ διαλύθηκε, όσο περνούν τα χρόνια οι νοσταλγοί του κομμουνισμού όλο και μειώνονται. Τα βαλτικά κράτη είναι πλέον μέλη της ΕΕ και του ΝΑΤΟ. Άλλα κράτη όμως, όπως η Γεωργία, η Αρμενία, το Αζερμπαϊτζάν, το Τατζικιστάν και η Μολδαβία, παρασύρθηκαν μετά την κατάρρευση σε εμφυλίους πολέμους ενώ η Ουκρανία, η οποία επιθυμεί να γίνει μέλος της Ευρωπαϊκής Ενωσης, έχασε πρόσφατα την Κριμαία ύστερα από την εισβολή της Ρωσίας.

Ο Γκορμπατσόφ, ο οποίος το 1990 τιμήθηκε με το Νόμπελ Ειρήνης, στη χώρα του θεωρείται από πολλούς προδότης και υπεύθυνος για τη διάλυση της σοβιετικής αυτοκρατορίας. Ωστόσο ο ίδιος δήλωσε πρόσφατα: «Είμαι πεπεισμένος για τις μεταρρυθμίσεις που μας έφεραν ελευθερία. Αυτό είναι το σημαντικότερο απ’ όλα».

Αναμφισβήτητα  ο 86χρονος Μιχαήλ  Σεργκέγεβιτς Γκορμπατσόφ είναι σήμερα παγκοσμίως  η μεγαλύτερη,  εν ζωή, ιστορική προσωπικότητα. Λέγεται  ότι  τα  γεγονότα  της ΕΣΣΔ  ήταν αποτέλεσμα  της παρέμβασης  των ΗΠΑ, ενώ στην πραγματικότητα οι Αμερικανοί  είχαν μαύρα μεσάνυχτα,  για το πού  θα οδηγούσαν  τα εσωτερικά   γεγονότα  της  κομμουνιστικής  υπερδύναμης.

Γκορμπατσόφ περί προδοσίας

Προ ετών ο Γκορμπατσόφ, μιλώντας στο BBC, δήλωσε ότι η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991 ήταν «ένα έγκλημα και πραξικόπημα», ενώ τόνισε πως επρόκειτο για «προδοσία». «Πίσω από τις πλάτες μας υπήρχε μια προδοσία. Πίσω από την πλάτη μου. Έκαιγαν ολόκληρο το σπίτι απλά για να… ανάψουν ένα τσιγάρο. Απλά για να πάρουν την εξουσία. Δεν μπορούσαν να το κάνουν με δημοκρατικά μέσα. Έτσι διέπραξαν πραξικόπημα. Ήταν ένα πραξικόπημα».

Στη φωτό, ο Γκορμπατσόφ με τον Βλαντιμίρ Πούτιν τον Απρίλιο του 1994 στην Αγία Πετρούπολη… Ο Γκορμπατσόφ έχει συχνά ταχθεί υπέρ του Πούτιν και των πολιτικών του.


Δημοσιεύτηκε στο E-magazino.gr στις 25/12/2017